Niezwykłe imponująco przedstawiał się rejestr żydowskich organizacji i partii politycznych, organizacji społecznych, kulturalnych i oświatowych. Właściwie każda ogólnopolska organizacja żydowska miała swój oddział w Białej Podlaskiej. Najczęściej były to efemerydy, jednakże śledząc dzieje tamtejszych Żydów daje się zauważyć ciągłą wśród nich obecność co najmniej trzech silnych partii: Szlojmej Emunej Isroel zwanej Aguda, Organizacji Syjonistycznej i Ogólnożydowskiego Związku Robotniczego zwanego Bund, który także znany był pod nazwą Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy. Były one dobrze zorganizowane i dysponowały silnymi wpływami w mieście i powiecie.[1]
Aguda w Białej Podlaskiej powstała w roku 1920 z inicjatywy rabina Sz. Żaka. Z początku liczba jej członków była niewiarygodnie wysoka - 1200 osób (w całym powiecie 2500), ale z biegiem czasu malała. W latach trzydziestych Aguda liczyła 300 - 400 członków regularnie opłacających składki i ok. 100 sympatyków. Miała decydujący wpływ w Żydowskim Stowarzyszeniu Dobroczynnym "Gemiłus Chased" (obliczany na 75%) i w Zarządzie Banku Ludowego. Działacze bialscy starali się koordynować prace w powiecie - przez tzw. mężów zaufania - którzy mieszkali w Kodniu, Łomazach, Piszczacu i Terespolu. We wszelkiego rodzaju akcjach wyborczych Aguda występowała samodzielnie, nie tworząc bloków z innymi partiami. W roku 1932 starosta bialski w swoim sprawozdaniu przedstawił ją jako partię żydowską o najsilniejszych wpływach w mieście i powiecie zaś stan tych wpływów określił na 40 %.[2] Do czołowych działaczy Agudy zaliczali się: długoletni prezes z zawodu księgarz Nuchim Tenenbaum, rzeźnik Jud Mejer, kupiec Lejb Wajntraub, Chaim Rubinsztejn, Mordko Goldsztejn, Josek Mordko. Wielokrotnie zasiadali oni z ramienia swojej partii w Radzie Miejskiej i w Zarządzie Gminy. Byli to na ogół ludzie starsi, niekiedy w podeszłym wieku.[3]
Aguda w Białej Podlaskiej nie prowadziła w zasadzie działalności wiecowej, odczytowej czy innej tego typu. Środkiem oddziaływania była głównie presja moralna. Aktywność jej członków koncentrowała się na sprawach religijnych na zarządzie gminy i na administrowanych przez gminę obiektach religijnych (cheder, cmentarz itd.).[4] Partia ta miała niejako zarezerwowany przez władze polskie, decydujący głos w sprawach religijno-społecznych we wszystkich gminach żydowskich.[5] Kolejną partią działającą w Białej Podlaskiej była Organizacja Syjonistyczna. Powstała ona dopiero w roku 1926, a więc tuż po zjednoczeniu ruchu syjonistycznego w Polsce. Początkowo zrzeszała 100 członków i 600 sympatyków. W roku 1929 liczba członków wzrosła do 300, by tuż przed wojną spaść do 120. Założycielem i pierwszym prezesem partii był młody kupiec Hafer Uszer.[6] Partia utrzymywała się głównie ze składek członkowskich, ponadto źródłem dochodów były rozmaitego typu odczyty i zabawy. Podobnie jak Aguda Organizacja Syjonistyczna próbowała koordynować działalność partii w powiecie. Przejawem takiej tendencji była m.in. konferencja delegatów z Białej, Konstantynowa, Piszczaca, Rossosza, Kodnia i Janowa Podlaskiego, która odbyła się 16 VII 1933 r. w Białej Podlaskiej. Wziął w niej udział sekretarz Centralnego Komitetu OS w Polsce, Natum Asz.[7]
Organizacja Syjonistyczna wydawała tygodnik społeczno-kulturalno-polityczny "Bialer Wochenblat". Pierwszym redaktorem był Szmul Wierenfeld, następnie przejął go Chaim Miodek. Nakład wynosił 500 egzemplarzy, pierwszy jego numer ukazał się w styczniu 1932 r. ostatni zaś w 1937 r. Tygodnik ten był ogólnie czytany, publikacje stały na wysokim poziomie, drukowany był także w języku polskim i rozchodził się bez zwrotów.[8]
W ramach Organizacji Syjonistycznej istniały początkowo frakcje Al Hamiszmar, z którą identyfikowało się około 75% członków i słabsza Eth Liwonth (Czas Budować). W 1928 r. doszło jednak do rozłamu w Organizacji wskutek czego wyłoniła się kolejna frakcja, tzw. syjoniści rewizjoniści.[9] Pierwszym przywódcą frakcji syjonistów - rewizjonistów był biuralista Lejzor Bialer, zaś pozostali działacze to: farmaceuta Hafer, nauczyciel Zylbersztajn, Szywak, Nachman, Rozenberg, Makowski. Byli to przeważnie inteligenci i ludzie bardzo młodzi. Ich działalność widoczna była w mieście choć liczba członków nigdy nie przekraczała 100 osób. Organizowali spektakularne przemarsze uliczne, wiece na których atakowali swoich wrogów, niekiedy dochodziło nawet do bójek. Wprowadzili oni do sennego małomiasteczkowego życia bialskich Żydów pewne ożywienie, powiew nowych idei, nowych zachowań. Początkowo pojawienie się syjonistów - rewizjonistów wywołało kryzys w Organizacji Syjonistycznej, tym niemniej jednak doszło do porozumienia gdyż frakcja ta nadal brała udział w pracach OS w Białej Podlaskiej, aż do 1936 r. kiedy przekształciła się w osobną partię - Nową Organizację Syjonistyczną.[10]
Z bialskimi syjonistami związany jest Maksymilian Apolinary Hartglas znany publicysta m.in. "Głosu Żydowskiego", "Tygodnika Żydowskiego" czy "Życia Żydowskiego", działacz parlamentarny związany z Polską Partią Syjonistyczną, poseł na Sejm w latach 1919-1930, sekretarz komisji prawnej Sejmu, z zawodu adwokat urodził się w Białej Podlaskiej, gdzie ukończył gimnazjum i podtrzymywał więź ze swoim rodzinnym miastem nawet wtedy gdy na stałe zamieszkał w Warszawie a następnie wyemigrował do Izraela.[11]
Kolejna partią żydowską był Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy "Bund", powstały w 1897 r. w Wilnie. Była to najstarsza żydowska partia działająca na ziemiach polskich, której głównym założeniem było obalenie ustroju kapitalistycznego i przebudowa życia gospodarczego i społecznego.[12] Oddział Bundu działającego w Białej Podlaskiej powstał dopiero w 1919 r. Jego założycielem był Moszko Rodzynek, stojący na czele 5-osobowego Zarządu. Prezesem partii był Icek Wechterman a jednym z czołowych działaczy Szuchter Wolf. Partia rozwijała się szybko i zdobywała znaczące miejsce wśród bialskich Żydów. W 1924 r. zrzeszała ponad 100 członków.[13] W orbicie wpływów Bundu znajdowały się m.in. takie organizacje jak: Towarzystwa Kursów Wieczorowych (70%), Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Odzieżowego (50%), Kultur-Liga (30%), Związek Zawodowy Robotników Przemysłu Mięsnego (20%).[14]
W środowisku ludności żydowskiej Bund opowiadał się za laicyzacją życia społeczno-politycznego, z tego więc względu krytykował istnienie żydowskich gmin wyznaniowych. Starał się także uwolnić szkolnictwo żydowskie od wpływów religijnych, występował przeciwko ugrupowaniom syjonistycznym, głównym celem miało być urzeczywistnienie zasad socjalizmu w Polsce.[15]
Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych Bund współpracował z Polską Partią Socjalistyczną dawną Frakcją Rewolucyjną, choć współpraca ta była niejako wymuszona przez PPS szerzącą swoją działalność wśród robotników żydowskich związków zawodowych. PPS była w zasadzie jedyną partią, z którą Bund utrzymywał poprawne stosunki.[16] W 1932 r. działalność Bundu ulega osłabieniu, w jej składzie pozostało już tylko 22 osoby, na czele stał komunizujący krawiec Abram Wechterman, sekretarzem został również krawiec Beniamin Nuchnan. Spadek zainteresowania partią spowodowany został przejściem części jej członków do Komunistycznej Partii Polski i zaniechaniem działalności przez innych.[17]
Bund utrzymywał się głownie ze składek członkowskich, posiadał reprezentację w Zarządzie i w Radzie Gminy, miał także własną, liczącą ponad 40 członków organizację młodzieżową zwaną Cykunft, który w wyborach do Rady Miejskiej, Sejmu, Senatu, Zarządu i Rady Gminy wspierany był przez ponad 150 osobową grupę sympatyków Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej - Syjon. Po 1932 r. Bund nie osiągnął znaczenia z lat dwudziestych a przed wojną zrzeszał już tylko 20 członków.[18]
Wpośród organizacji kulturalno - społecznych na szczególną uwagę zasługuje Stowarzyszenie "Kultur - Liga" powstałe w 1926 r. Pierwsze kierownictwo tworzyli: stolarz Hela Hofman jako przewodniczący, krawiec Kaszenmacher, kamasznik Gedala Brawerman, szewc Szloma Kuperszmidt, stolarz Fajwel Wirnik. Większość z nich była członkami albo sympatykami Bundu. Nie była to co prawda liczna organizacja, członkostwo szacuje się na 20 osób, ale jej działalność była widoczna. Stowarzyszenie miało własny lokal, bibliotekę posiadającą 1,8 tyś książek i czytelnię dostępną dla wszystkich, organizowała zebrania, odczyty o tematyce kulturalnej i przeglądy prasy.[19]
Drugą tego typu organizacją było Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno - Oświatowe w Polsce "Tarbuth", powstały w 1922 r. będący pod wpływem Organizacji Syjonistów Ortodoksów "Mizrachii". W 1936 r. przy tej organizacji powstało skautowe koło skupiające 67 osób tzw. Stowarzyszenie Hoszomer Hacair (Młody Stróż), prowadzące wśród młodzieży pracę kulturalną i rozwój fizyczny. Instruktorem stowarzyszenia był szewc Grynblat Uszer a głównym celem oprócz krzewienia kultury fizycznej była nauka języka hebrajskiego.[20]
Wśród innych organizacji kulturalno-społecznych należałoby wymienić Zjednoczenie Szkół Żydowskich, Towarzystwo Kursów Wieczorowych Dla Robotników Żydowskich, Stowarzyszenie Żydowskie Sportowe "Makabeja", Organizacja „Hechaluc Pionier", Stowarzyszenie Młodzieży Żydowskiej im. Trumpeldora tzw. bejtarowcy oraz Stowarzyszenie "Strzecha Robotnicza im. B. Borochow".[21]
Inną grupę żydowskich organizacji stanowiły stowarzyszenia charytatywne szczególnie aktywne w końcu lat trzydziestych, oraz związki zawodowe. Wymienione na wstępie Żydowskie Stowarzyszenie Dobroczynne "Gemiłus Chased" skupiało w 1937 r. 794 osoby, prowadziło kasę bezprocentowego kredytu i dysponowało kapitałem w wysokości 30 tyś. zł. Inną organizacją tego typu było Towarzystwo "Bajs - Lechem" (Dom Chleba) pomocy przeciw nędzy wyjątkowej utworzone w 1937 r. w celu niesienia pomocy ludziom biednym, popierana przez Agudę i Organizację Syjonistyczną. Stowarzyszenia zawodowe reprezentowały: Stowarzyszenie Rzemieślników Żydów w Białej Podlaskiej, Związek Zawodowy Żydowskich Pracowników Biurowych i Handlowych, Związek Kupców, Związek Transportowców i Związek Dorożkarzy.[22]
Z innych inicjatyw bialskich Żydów warto słów parę poświęcić wydawanej w latach trzydziestych prasie, a były to trzy czasopisma obok wymienionego wcześniej "Bialer Wochenblat". Pierwszym z nich sympatyzującym z Organizacją Syjonistyczną, choć formalnie niezależnym był tygodnik społeczny - "Podlasier Lebn", ukazujący się przez 4 lata, a jego wydawcą był technik dentystyczny Chaim Rozmaryn. Drugim bezpartyjnym pismem miało być "Naj Podlasjer Lebn", niestety już w 1932 r. nie ukazywało się. Kolejną inicjatywą wydawniczą był tygodnik "Podlasjer Sztyme", który był wydawany w 1938 r. Początkowo jego redaktorem i wydawcą był Noech Kramarz a następnie pismo przejął Herszek Nuchowicz.[23]
Żydzi odgrywali też w latach dwudziestych dużą rolę w Radzie Miejskiej Białej Podlaskiej. Wynikało to z ich liczebności, a także z rozbicia polskich stronnictw, które były niezdolne do kompromisów i wzajemnie się zwalczały. W wyborach w 1923 r. stronnictwa żydowskie zdobyły 11 mandatów, podobnie było w 1927 r. Żydzi zdobyli 10 mandatów, zaś w wyborach z 1935 i 1939 r. Żydzi wypadli już znacznie gorzej i otrzymali już tylko 4 mandaty. Wyniki ostatnich przedwojennych wyborów dowodzą, że rola Żydów w życiu politycznym a także gospodarczym słabła a przyczyny tego zjawiska tkwiły w nowej rzeczywistości politycznej i miały zasięg ogólnopolski.[24]
W ciągu całego omawianego okresu stosunki między Polakami a Żydami w Białej Podlaskiej nigdy nie przybrały postaci otwartego konfliktu, aczkolwiek wzajemne antagonizmy i uprzedzenia były dość silne. Żydzi mieli pełną możliwość podtrzymywania swojego poczucia odrębności narodowej, rozwoju kulturalnego, politycznego, wyznawania religii. Można by nawet powiedzieć, że od pierwszych dni ich zaistnienia na naszych ziemiach, do wybuchu wojny podlaskie władze były dla nich łaskawe. Zmierzch Drugiej Rzeczypospolitej stanowił końcowy okres przeszło 300–letniego zamieszkiwania ludności żydowskiej w Białej Podlaskiej i okolicach. Masowe emigracje przed 1938 r. oraz mordy dokonane przez Niemców w czasie II wojny światowej oznaczały zupełny kres obecności Żydów w mieście Biała Podlaska i całym ówczesnym powiecie a obecnym województwie bialskopodlaskim. Wielowiekowego pobytu Żydów na Podlasiu nie da jednak się wymazać z historii.
[1] Z. Zaporowski, Ludność żydowska w Białej Podlaskiej w latach 1918-1939, Studia Podlaskie…op. cit., s. 274 i Emil Horoch, Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy „Bund” w Lublinie w latach 1918-1939 (główne problemy), Żydzi w Lublinie…, op. cit., s. 215, odnośnie drugiej nazwy Bundu.
[2] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit.
[3] S. Jadczak, Biała Podlaska dzieje miasta…op. cit., s. 46.
[4] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit.
[5] R. Kuwałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego…, op. cit., s. 57.
[6] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit., s. 275.
[7] Ibid.
[8] Ibid., s. 276.
[9] Ibid., s. 275.
[10] Ibid., s. 277.
[11] Jerzy Sroka, Podlaski Słownik Biograficzny, Słowo Podlasia nr 9, 1987, s. 5.
[12] E. Horoch, Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy…, op. cit., s. 215.
[13] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit.
[14] Ibid.
[15] E. Horoch, Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy…, op. cit., s. 224.
[16] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit., s. 277-278 i E. Horoch, Socjalistyczny Powszechny Żydowski Związek Robotniczy…, op. cit., s. 225
[17] Z Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit., s. 278.
[18] Ibid.
[19] Ibid. s.279.
[20] Ibid., 280.
[21] Jerzy Doroszewski, Życie oświatowe społeczeństwa żydowskiego w Lublinie w latach 1918-1939, Żydzi w Lublinie…, op. cit., s. 190 i Izabela Gładysz, Życie kulturalne Żydów w Lublinie w latach 1918-1939, Żydzi w Lublinie…, op. cit., s. 212-213, i Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit.
[22] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit., s.281.
[23] S. Jadczak, Biała Podlaska…, op. cit., s. 44-45.
[24] Z. Zaporowski, Ludność żydowska…, op. cit., s.282.
