Pictures from our recent events and outreach
Ludność żydowska w naszym kraju pojawiła się już w pierwszych wiekach polskiej państwowości jako kupcy prowadzący handel między krajami wschodu i zachodu. Na stałe osiedlali się dopiero w XII wieku, niektórzy nawet jako właściciele ziemscy. Prawa ludności żydowskiej po raz pierwszy w Polsce określił książę Bolesław Pobożny w 1264 r. a król Kazimierz Wielki w latach 1334-
Osadnictwo żydowskie na Podlasiu tzn. byłych ziemiach bielskiej, drohickiej i mielnickiej przebiegało w czterech okresach: I od 1463-
Pierwsza informacja dotycząca pobytu Żydów na terenie obecnego województwa bialskopodlaskiego przypada na pierwszy okres osadnictwa tzn. 1463 r. i związana jest brzeskim Żydem Lewinem Szlomowiczem, któremu Kazimierz Jagiellończyk nadał wieś Kornicę znajdującą się na ziemi mielnickiej, początkowo jako dożywocie następnie w dziedziczne władanie, zaś 30 V 1487 r. ten sam król przekazał Żydom łuckim w dzierżawę na trzy lata myto na komorach celnych w Bielsku i Drohiczynie.[3]
W drugim okresie osadnictwa żydowskiego na przestrzeni od XVI do drugiej połowy XVII wieku napływali na Podlasie Żydzi litewscy, uchodźcy z miast Korony, które uzyskały przywilej "de non tolerandis Judaeis", ludność żydowska z Niemiec po okrutnych prześladowaniach oraz uchodźcy przed posuwającymi się wojskami Bohdana Chmielnickiego. Po wojnach połowy XVII wieku, zniszczeniach oraz epidemiach ludność Podlasia zmniejszyła się o połowę stanu przedwojennego a tym samym ludność żydowska poniosła wielkie straty.[4]
W trzecim okresie osadnictwa napłynęła na Podlasie tak ogromna masa uchodźców żydowskich z Korony i Litwy, że władze tykocińskiej gminy wysłały w 1667 r. skargę do sejmu Żydów Korony, który po rozpatrzeniu sprawy zezwolił na usunięcie z Podlasia przybyłych Żydów wiejskich. W tym też okresie daje się zauważyć stopniowe zubożenie ludności żydowskiej.[5]
W ostatnim okresie osadnictwa przymusowe wysiedlenia Żydów przez zaborców austriackich i pruskich po pierwszym rozbiorze Polski spowodowały dwu i trzykrotny wzrost emigracji żydowskiej na teren Podlasia, gdzie stosunki wyznaniowe, lokacje nowych miast, trwający od dłuższego czasu pokój i przychylni właściciele dóbr i miast stwarzały bardzo dogodne warunki.[6]
Spośród wyodrębnionych czterech okresów osadnictwa żydowskiego na ziemiach podlaskich na uwagę zasługuje fakt, że w drugim ustabilizowało się ostatecznie osadnictwo miejskie, w trzecim zaś wiejskie. Ponadto w porównaniu z innymi województwami Korony osadnictwo żydowskie w dawnym województwie podlaskim miało stosunkowo dogodne warunki takie jak chociażby położenie geograficzne Podlasia na pograniczu Korony i Litwy.
Z przywilejów nadanych Żydom podlaskim należałoby wymienić m.in. przywilej lokacyjny dla Żydów Tykocina z 10 III 1522 r. nadany przez wojewodę trockiego Albrechta Gasztołda i przywilej lokacyjny nadany przez Jana III 30 V 1690 r. miasteczku Łosice, zezwalający na osiedlanie się Żydom na ziemiach podlaskich, zakładanie cmentarzy i bożnic. Ostatni z wymienionych przywilejów jednocześnie anulował ogólnopolski przywilej nadany mieszczanom przez Zygmunta Augusta w 1566 r. "de non tolerandis Judaeis", o którym wspominałam wcześniej.[7] Pierwsze historyczne wzmianki dotyczące ludności żydowskiej w Białej na Podlasiu znajdują się w przywileju nadanym samemu miastu przez księcia Aleksandra Radziwiłła w 1621 r. W tym też roku liczba domów zakupionych przez żydowskich mieszkańców Białej przekroczyła 30.[8]
Na podstawie danych spisu mieszkańców przeprowadzonego w latach 1764/1765 tereny obecnego województwa bialskopodlaskiego zamieszkiwało łącznie 19.043 Żydów co stanowiło 4,4% ogółu Żydów zamieszkujących Koronę i dawało dziewiąte miejsce wśród województw Korony.[9] Po pierwszym rozbiorze Polski w 35 miastach podlaskich znajdowało się 5.865 domów żydowskich co stanowiło zaledwie 13,9 % ogółu domów w województwie. Niski odsetek ośrodków miejskich spowodowany był słabą urbanizacją obszarów Podlasia w tamtych latach.[10] W 1799 r. w 19 podlaskich miastach mieszkało 10.085 Żydów a więc już znacznie więcej niż 20 lat wcześniej i stanowili oni 35,8 % ogółu ludności miejskiej.[11] Taki procent utrzymywał się do 1815 r. kiedy utworzone zostało Królestwo Kongresowe oraz w latach następnych. Według statystyk rosyjskich z 1907 r. powiat bialski znajdował się na pierwszym miejscu jeśli chodzi o liczbę ludności żydowskiej.[12]
Wraz z rozwojem osadnictwa żydowskiego powstała w województwie podlaskim sieć gmin (kahałów), i terytorialna organizacja gminna. Gminy zakładano z inicjatywy osiedlającej się ludności żydowskiej. Podstawą prawną zorganizowania kahału było zezwolenie władzy dominialnej (królewskiej, właścicieli dóbr i miast) i aprobata wyższej hierarchii kościelnej na założenie bożnicy bądź cmentarza oraz uznanie odpowiednich instytucji gminnych jako zarządu (waad), pogrzebowego, bożniczych, oraz cechów. W pierwszych latach swojego istnienia do zadań gmin żydowskich należało sprawowanie nad Żydami władzy administracyjnej i sądowniczej a także i wychowawczej [13]
W 1821 r. organizacja kahalna zastąpiona została przez ówczesne władze na tzw. dozory bożnicze, a co za ty idzie kompetencje ich ograniczono do funkcji religijno-
Przez cały okres istnienia Drugiej Rzeczypospolitej w stolicy obecnego województwa bialskopodlaskiego Żydzi stanowili poważny procent ludności miasta. Według danych spisu powszechnego z 1921 r. Biała Podlaska liczyła 12.966 osób, a spośród tej liczby 66 % to mieszkańcy żydowskiej narodowości.[15] Liczba członków gminy żydowskiej była jeszcze wyższa ponieważ w jej skład wchodziło najpierw 16 a potem 17 wsi zamieszkałych przez Żydów. W całym powiecie bialskopodlaskim było jeszcze sześć wyznaniowych gmin żydowskich. Znajdowały się one w następujących miejscowościach: Janów Podlaski, Kodeń, Łomazy, Piszczac, Rossosz i Terespol co dawało łączną liczbę 14 tyś. Żydów zamieszkujących ówczesny powiat już w 1924 r.[16]
W przededniu II wojny światowej w 1938 r. liczba mieszkańców Białej Podlaskiej wzrosła do 20,743 osób ale wśród nich było jedynie 6.725 Żydów, co stanowiło tylko 36 %. Spadek ten należy tłumaczyć masową jak na polskie warunki emigracją Żydów do Stanów Zjednoczonych i Palestyny oraz awansem cywilizacyjnym i urbanistycznym miasta.[17] Okres II wojny światowej był czasem szczególnie okrutnym dla społeczności żydowskiej nie tylko Podlasia ale i całego kraju. Wymordowanie Żydów oznaczało niestety kres ich obecności w mieście i województwie.
[1] Jerzy Sroka, Opowieści z Podlasia, Słowo Podlasia nr 9, 1987, s. 5.
[2] Anatol Leszczyński, Z dziejów Żydów Podlasia (1487-
[5] Anatol Leszczyński, Żydzi ziemi bialskiej od połowy XVII wieku do 1795 r., Studium osadnicze, prawne i ekonomiczne, Wrocław -
[6] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit., s.9.
[8] Jerzy Sroka, Ślad, Podlaskie Towarzystwo Społeczno-
[9] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit. s. 11.
[10] Zenon Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa podlaskiego w końcu XVIII wieku, Studia Podlaskie, op. cit. s. 49.
[12] J. Sroka, Ślad…, op. cit.
[13] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit., s. 9-
[14] Robert Kuwałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego 1821-
[15] Informator Powszechny Rzeczypospolitej Polskiej z kalendarzem Policji Państwowej na rok 1922, Warszawa, brw, s.357.
[16] Zbigniew Zaporowski, Ludność żydowska w Białej Podlaskiej w latach 1918-
Osadnictwo i organizacja życia
