Pictures from our recent events and outreach

Ludność żydowska w naszym kraju pojawiła się już w pierwszych wiekach polskiej państwowości jako kupcy prowadzący handel między krajami wschodu i zachodu. Na stałe osiedlali się dopiero w XII wieku, niektórzy nawet jako właściciele ziemscy. Prawa ludności żydowskiej po raz pierwszy w Polsce określił książę Bolesław Pobożny w 1264 r. a król Kazimierz Wielki w latach 1334-1367 rozciągnął te prawa a także i przywileje na terytorium całej Polski i Rusi Czerwonej. W tym też okresie Żydzi prześladowani w krajach Europy Zachodniej zaczęli masowo osiedlać się w Polsce. Początkowo tylko w miastach mieli zapewnioną opiekę króla polskiego, posiadali prawo handlu na równi z mieszczanami, prawo do własnych świątyń i cmentarzy.[1]


Osadnictwo żydowskie na Podlasiu tzn. byłych ziemiach bielskiej, drohickiej i mielnickiej przebiegało w czterech okresach: I od 1463-1487 do 1495; II od 1503 do 1662; III od 1663 do 1717 i IV od 1718 do 1795 r.[2]


Pierwsza informacja dotycząca pobytu Żydów na terenie obecnego województwa bialskopodlaskiego przypada na pierwszy okres osadnictwa tzn. 1463 r. i związana jest brzeskim Żydem Lewinem Szlomowiczem, któremu Kazimierz Jagiellończyk nadał wieś Kornicę znajdującą się na ziemi mielnickiej, początkowo jako dożywocie następnie w dziedziczne władanie, zaś 30 V 1487 r. ten sam król przekazał Żydom łuckim w dzierżawę na trzy lata myto na komorach celnych w Bielsku i Drohiczynie.[3]


W drugim okresie osadnictwa żydowskiego na przestrzeni od XVI do drugiej połowy XVII wieku napływali na Podlasie Żydzi litewscy, uchodźcy z miast Korony, które uzyskały przywilej "de non tolerandis Judaeis", ludność żydowska z Niemiec po okrutnych prześladowaniach  oraz uchodźcy przed posuwającymi się wojskami Bohdana Chmielnickiego. Po wojnach  połowy XVII  wieku, zniszczeniach oraz epidemiach ludność Podlasia zmniejszyła się o połowę stanu przedwojennego a tym samym ludność żydowska poniosła wielkie straty.[4]


W trzecim okresie osadnictwa napłynęła na Podlasie tak ogromna masa uchodźców żydowskich z Korony i Litwy, że władze tykocińskiej gminy wysłały w 1667 r. skargę do sejmu Żydów Korony, który po rozpatrzeniu sprawy zezwolił na usunięcie z Podlasia przybyłych Żydów wiejskich. W tym też okresie daje się zauważyć stopniowe zubożenie ludności żydowskiej.[5]


W ostatnim okresie osadnictwa przymusowe wysiedlenia Żydów przez zaborców austriackich i pruskich po pierwszym rozbiorze Polski spowodowały dwu i trzykrotny wzrost emigracji żydowskiej na teren Podlasia, gdzie stosunki wyznaniowe, lokacje nowych miast, trwający od dłuższego czasu pokój i przychylni właściciele dóbr i miast stwarzały bardzo dogodne warunki.[6]


Spośród wyodrębnionych czterech okresów osadnictwa żydowskiego na ziemiach podlaskich na uwagę zasługuje fakt, że w drugim ustabilizowało się ostatecznie osadnictwo miejskie, w trzecim zaś wiejskie. Ponadto w porównaniu z innymi województwami Korony osadnictwo żydowskie w dawnym województwie podlaskim miało stosunkowo dogodne warunki takie jak chociażby położenie geograficzne Podlasia na pograniczu Korony i Litwy.


Z przywilejów nadanych Żydom podlaskim należałoby wymienić m.in. przywilej lokacyjny dla Żydów Tykocina z 10 III 1522 r. nadany przez wojewodę trockiego Albrechta Gasztołda i przywilej lokacyjny nadany przez Jana III 30 V 1690 r. miasteczku Łosice, zezwalający na osiedlanie się Żydom na ziemiach podlaskich, zakładanie cmentarzy i bożnic. Ostatni z wymienionych przywilejów jednocześnie anulował ogólnopolski przywilej nadany mieszczanom przez Zygmunta Augusta w 1566 r. "de non tolerandis Judaeis", o którym wspominałam wcześniej.[7] Pierwsze historyczne wzmianki dotyczące ludności żydowskiej w Białej na Podlasiu znajdują się w przywileju nadanym samemu miastu przez księcia Aleksandra Radziwiłła w 1621 r. W tym też roku liczba domów zakupionych przez żydowskich mieszkańców Białej przekroczyła 30.[8]


Na podstawie danych spisu mieszkańców przeprowadzonego w latach 1764/1765 tereny obecnego województwa bialskopodlaskiego zamieszkiwało łącznie 19.043 Żydów co stanowiło 4,4% ogółu Żydów zamieszkujących Koronę i dawało dziewiąte miejsce wśród województw Korony.[9] Po pierwszym rozbiorze Polski w 35 miastach podlaskich znajdowało się 5.865 domów żydowskich co stanowiło zaledwie 13,9 % ogółu domów w województwie. Niski odsetek ośrodków miejskich spowodowany był słabą urbanizacją obszarów Podlasia w tamtych latach.[10] W 1799 r. w 19 podlaskich miastach  mieszkało 10.085 Żydów a więc już znacznie więcej niż 20 lat wcześniej i stanowili oni 35,8 % ogółu ludności miejskiej.[11] Taki procent utrzymywał się do 1815 r. kiedy utworzone zostało Królestwo Kongresowe oraz w latach następnych. Według statystyk rosyjskich z 1907 r. powiat bialski znajdował się na pierwszym miejscu jeśli chodzi o liczbę ludności żydowskiej.[12]


Wraz z rozwojem osadnictwa żydowskiego powstała w województwie podlaskim sieć gmin (kahałów), i terytorialna organizacja gminna. Gminy zakładano z inicjatywy osiedlającej się ludności żydowskiej. Podstawą prawną zorganizowania kahału było zezwolenie władzy dominialnej (królewskiej, właścicieli dóbr i miast) i aprobata wyższej hierarchii kościelnej na założenie bożnicy bądź cmentarza oraz uznanie odpowiednich instytucji gminnych jako zarządu (waad), pogrzebowego, bożniczych, oraz cechów. W pierwszych latach swojego istnienia do zadań gmin żydowskich należało sprawowanie nad Żydami władzy administracyjnej i sądowniczej a także i wychowawczej [13]


W 1821 r. organizacja kahalna zastąpiona została przez ówczesne władze na tzw. dozory bożnicze, a co za ty idzie kompetencje ich ograniczono do funkcji religijno-filantropijnych. Według przepisów normujących funkcję dozorów, do zadań gmin należały już tylko sprawy duchowe, czyli nadzór i utrzymywanie duchowieństwa oraz służby bożniczej, organizacja rabinatu, stanowiącego zwierzchnią władzę dla spraw religii i obrządku, organizacja przytułków dla ubogich, starców i sierot, opieka nad szpitalami, utrzymywanie synagog i cmentarzy, ściąganie podatków, utrzymywanie szkół elementarnych oraz reprezentacja ludności żydowskiej wobec władz państwowych itp.[14]


Przez cały okres istnienia Drugiej Rzeczypospolitej w stolicy obecnego województwa bialskopodlaskiego Żydzi stanowili poważny procent ludności miasta. Według danych spisu powszechnego z 1921 r. Biała Podlaska liczyła 12.966 osób, a spośród tej liczby 66 % to mieszkańcy żydowskiej narodowości.[15] Liczba członków gminy żydowskiej była jeszcze wyższa ponieważ w jej skład wchodziło najpierw 16 a potem 17 wsi zamieszkałych przez Żydów. W całym powiecie bialskopodlaskim było jeszcze sześć wyznaniowych gmin żydowskich. Znajdowały się one w następujących miejscowościach: Janów Podlaski, Kodeń, Łomazy, Piszczac, Rossosz i Terespol co dawało łączną liczbę 14 tyś. Żydów zamieszkujących ówczesny powiat już w 1924 r.[16]


W przededniu II wojny światowej w 1938 r. liczba mieszkańców Białej Podlaskiej wzrosła do 20,743 osób ale wśród nich było jedynie 6.725 Żydów, co stanowiło tylko 36 %. Spadek ten należy tłumaczyć masową  jak na polskie warunki  emigracją Żydów do Stanów Zjednoczonych i Palestyny oraz awansem cywilizacyjnym i urbanistycznym miasta.[17] Okres II wojny światowej był czasem szczególnie okrutnym dla społeczności żydowskiej nie tylko Podlasia ale i całego kraju. Wymordowanie Żydów oznaczało niestety kres ich obecności w mieście i województwie.



[1] Jerzy Sroka, Opowieści z Podlasia, Słowo Podlasia nr 9, 1987, s. 5.

[2] Anatol Leszczyński, Z dziejów Żydów Podlasia (1487-1795) Studia Podlaskie t. II, pod redakcją Haliny Parafianowicz, Jerzego Urwanowicza, Andrzeja Wyczańskiego, Białystok 1989, s.8.

[3] Ibid.

[4] Ibid.

[5] Anatol Leszczyński, Żydzi ziemi bialskiej od połowy XVII wieku do 1795 r., Studium osadnicze, prawne i ekonomiczne, Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1980, s. 53-61.

[6] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit., s.9.

[7] Ibid., s. 10-11.

[8] Jerzy Sroka, Ślad, Podlaskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Klub Miłośników Regionu O/W Stowarzyszenia PAX, pod redakcją Henryka Kusia, Biała Podlaska, 1988.

[9] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit. s. 11.

[10] Zenon Guldon, Ludność żydowska w miastach województwa podlaskiego w końcu XVIII wieku, Studia Podlaskie, op. cit. s. 49.

[11] Ibid., s. 50.

[12] J. Sroka, Ślad…, op. cit.

[13] A. Leszczyński, Z dziejów Żydów…, op. cit., s. 9-10.

[14] Robert Kuwałek, Urzędowi rabini lubelskiego Okręgu Bożniczego 1821-1939 (Przyczynek do dziejów Gminy Żydowskiej w Lublinie), Żydzi w Lublinie, Materiały do dziejów społeczności żydowskiej Lublina pod redakcją Tadeusza Radzika, Lublin 1995, s. 28-29.

[15] Informator Powszechny Rzeczypospolitej Polskiej z kalendarzem Policji Państwowej na rok 1922, Warszawa, brw, s.357.

[16] Zbigniew Zaporowski, Ludność żydowska w Białej Podlaskiej w latach 1918-1939, Studia Podlaskie, op. cit. s. 271.

[17] Ibid.

Osadnictwo i organizacja życia

Holocaust, Biała Podlaska, Polska